Stosunki polsko-niemieckie na rozdrożu
Krzysztof Ruchniewicz
/ 21.01.2016 / Obserwacją wzajemnych relacji zajmuję się od lat, zatem napisanie
kolejnego tekstu na ten temat nie powinno nastręczać mi żadnych problemów. Zwłaszcza
że w ostatnich tygodniach nasze dwustronne stosunki znalazły się w centrum zainteresowania.
Materiału do przemyśleń było więc sporo. Sięgnąłem także po opracowania z ostatnich
lat. Jednak w miarę zagłębiania się w doniesienia mediów i literaturę moja ochota
na napisanie tekstu malała. Wzrastało natomiast poirytowanie i żal. Właśnie roztrwaniany
jest wysiłek setek osób, i tych z pierwszych stron gazet, i wielu szerzej nieznanych,
dla których problem pojednania i zbliżenia polsko-niemieckiego stanowił sens życia,
a w pokonaniu „fatalizmu wrogości“ widzieli nie tylko szansę na dobrosąsiedzkie relacje,
lecz także na jedność kontynentu europejskiego.
By lepiej zrozumieć ten stan poirytowania, czy też rozczarowania, który udzielił
mi się w czasie pracy na tym tekstem, konieczny jest powrót do przeszłości. Co osiągnęliśmy,
jaką drogę przeszliśmy od 1989 roku? Nasze kontakty nie rozwijały się w próżni, zależały
od zmieniającej się sytuacji europejskiej, same też wpływały (i nadal wpływają) na
rozwój projektu europejskiego. Trafnie mówił o tym były prezydent, Bronisław Komorowski
w wystąpieniu w Bundestagu z okazji 75-rocznicy wybuchu II wojny światowej, wspominając
m. in. o „polsko-niemieckiej wspólnocie odpowiedzialności za przyszłość Europy“ (do
tego problemu wrócę jeszcze w dalszej części artykułu).
Urodzony w Cieplicach w 1930 r., znany karykaturzysta Walter Hanel w 1990 r. stan
relacji polsko-niemieckich przedstawił z pomocą dwóch mostów. Na pierwszym, moście
niemiecko-francuskim, widoczny był ożywiony ruch samochodowy w obu kierunkach. Na
drugim sytuacja była diametralnie inna. Zamiast sznuru samochodów dwóch polityków.
Polski premier, Tadeusz Mazowiecki oraz kanclerz Niemiec, Helmut Kohl, próbowali
wymienić powitalny uścisk dłoni… posługując się drewnianymi atrapami ramion. Zmuszała
ich do tego wielka dziura w moście. Ta wizja rysownika trafiała w sedno. Odzyskanie
przez Polskę suwerenności oraz zjednoczeniem Niemiec rozpoczęło nowy okres w powojennych
relacjach polsko-niemieckich. Najpierw jednak trzeba było zasypać dzielącą nas przepaść.
W 1990 r. podpisano polsko-niemiecki traktat graniczny, a rok później o dobrym sąsiedztwie
i przyjaznej współpracy (tzw. dzieło traktatowe). Miały one charakter przełomowy:
pierwszy kończył powojenny konflikt graniczny, drugi kładł fundament pod nowe relacje.
Ten proces był wspierany przez ówczesne elity i społeczeństwa obu państw. Minister
spraw zagranicznych, Krzysztof Skubiszewski zaproponował model relacji, oparty na
polsko-niemieckiej wspólnocie interesów. Pozwoliła ona Polsce – przy wydatnym wsparciu
zachodniego sąsiada – stać się członkiem NATO i Unii Europejskiej. Dzięki temu nasze
własne, bardzo kosztowne wysiłki reform, wzmacniała realna nadzieja na sukces – włączenie
się do Zachodu. Niemcy uznały Polskę za ważnego partnera, podobnie jak uczyniły to
wcześniej w przypadku Francji. Wymiar partnerski wzmocniło utworzenie tzw. Trójką
Weimarskiego 28 sierpnia 1990 r.
W kolejnych dekadach powstała niezliczona ilość instytucji i inicjatyw, które miały
przybliżać sobie Polaków i Niemców. Zbliżenie Polaków i Niemców dokonywało się też
w sferze symbolicznej. Odbyliśmy ważne debaty o historii. Wzięli w nich udział politycy,
naukowcy, ale i członkowie wspólnot lokalnych.
Traktat o dobrym sąsiedztwie uporządkował wiele spraw, m.in. kwestie status mniejszości
niemieckiej w Polsce i dziedzictwa niemieckiego na ziemiach, które znalazły się w
Polsce w 1945 r. Pozostały jednak – jak pokazały następne lata – sprawy, które pominięto
lub odłożono. Do nich zaliczał się status Polaków w Niemczech (aspiracje do bycia
uznaną mniejszością) oraz kwestie majątkowe. W drugiej połowie lat 90. zaczęto obserwować
pewne zahamowanie w rozwoju relacji polsko-niemieckich. Wizyty polityków z obu krajów
stały się nudną rutyną, coraz częściej pojawiały się głosy o potrzebie wyjścia poza
„kicz pojednania“.
Na przełomie stuleci ujawniły się pierwsze dysonanse. Polskę i Niemcy zaczęło różnić
podejście do spraw Europy („Nicea albo śmierć“), bezpieczeństwa międzynarodowego
(wojna w Iraku). Także w relacjach bilateralnych pojawiły się pierwsze spory. Nad
Wisłą kontrowersje wywołały wystąpienia przewodniczącej Związku Wypędzonych, Eriki
Steinbach. Oburzenie wywołały żądania części wypędzonych odszkodowań za utracony
majątek.
Sytuację uspokoił kanclerz Gerhard Schröder. W Polsce krytycznie ocenia się jego
stosunek do Rosji. Jednak powinniśmy także pamiętać, że był on gorącym orędownikiem
wstąpienia Polski do NATO czy Unii Europejskiej. Podkreślił również, że żaden niemiecki
rząd nie będzie wspierał manipulowania historią i roszczeń majątkowych pod adresem
państw-ofiar Hitlera.
Kolejnego kryzysu relacje polsko-niemieckie doświadczyły w latach 2005-2007. Politycy
PiS, prezydent Lech Kaczyński i jego brat, z dystansem podchodzili do Niemiec, minister
spraw zagranicznych, Anna Fotyga zaproponowała renegocjację traktatu w celu „poprawy
sytuacji Polaków w RFN“. Już wtedy można było odnieść wrażenie, że politycy tej formacji
nie rozumieją Europy i relacji polsko-niemieckich. Nad dobrze skalkulowaną, ale przyjazną
polityką w stosunku do Berlina przedłożyli historyczne resentymenty, uprzedzenia
czy wręcz fobie, także z osobistym podtekstem (wojna po karykarurze).
Wygraną PO w jesiennych wyborach 2007 r. przyjęto więc w Berlinie (ale nie tylko)
z ulgą. Podważony przez poprzedników model współpracy oparty na „wspólnocie interesów“
znów zaczął obowiązywać. Polacy i Niemcy zacieśnili kontakty, zaczęły powstawać nowe
projekty, jak np. podręcznika polsko-niemieckiego. Próbą podsumowania relacji były
obchody 20-rocznicy podpisania traktatów. Po posiedzeniu obu rządów 21 czerwca 2011
roku wydano „Wspólną deklarację ‚Sąsiedzi i Partnerzy‘“, oraz „Program współpracy“.
W tym ostatnim dokumencie przedstawiono także zadania z różnych zakresów na następne
10-15 lat (ok. 100 różnych pozycji). Kilka dni wcześniej podpisano w Warszawie „Wspólne
Oświadczenie Okrągłego Stołu w sprawie wspierania obywateli niemieckich polskiego
pochodzenia i Polaków w Niemczech oraz niemieckiej mniejszości w Polsce“. W przypadku
Polaków zapowiadano utworzenie biura koordynacyjnego, Centrum Kultury i Historii
Polaków w Niemczech oraz wspieranie zabiegów o naukę języka polskiego w Niemczech.
W relacjach polsko-niemieckich sprawy europejskie zaczęły odgrywać coraz większą
rolę. Polska stała się ważnym graczem na płaszczyźnie europejskiej. Powoli wyrastała
z roli podopiecznego (jakbyśmy na to nie patrzyli, w wielu aspektach nim początkowo
była). Coraz ważniejsze stawało się nowe zdefiniowanie relacji i celów. O szczególnej
odpowiedzialności Polaków i Niemców mówił prezydent Komorowski w czasie wspomnianego
już berlińskiego wystąpienia. Zacytuję fragment, bo warto głos ten przypomnieć w
dyskursie publicznym:
Dziś, jak nigdy – mówił prezydent – potrzebujemy polsko-niemieckiej wspólnoty odpowiedzialności,
wspólnoty dla Europy, otwartej na wszystkie państwa Unii Europejskiej i całego naszego
kontynentu. Chciałbym bardzo, i jestem pewien, że wszyscy tutaj, na tej sali, chcieliby
bardzo, aby w następne rocznice wybuchu wojny światowej można było z głębokim przekonaniem
powiedzieć więcej, niż mówili ojcowie założyciele Unii. Chcielibyśmy wszyscy, aby
można było powiedzieć: „Nie było Europy, mieliśmy wojnę. Ale dzięki Europie i jej
instytucjom nie ma wojny na całym wolnym kontynencie“.
Słowa polskiego prezydenta pozostają nadal aktualne, bo pokój zaczęliśmy traktować
jako coś oczywistego.
Zmiana atmosfery, pogłębienie współpracy i dialogu nie było akceptowane przez pozostający
przez osiem lat w radykalnej opozycji PiS. Znieważano osoby aktywnie uczestniczące
w sanacji relacji polsko-niemieckich. Dało się słyszeć, że Polska prowadzi politykę
zagraniczną na kolanach, a nasz kraj to jakieś „kondominium rosyjsko-niemieckie“.
Nawet wsparcie wyboru Donalda Tuska na przewodniczącego Rady Europejskiej odczytano
jako zapłatę za rzekomą „proniemiecką uległość“.
Wprawdzie antyniemiecką retorykę wyciszono, podobnie jak kilka innych kwestii, w
roku wyborczym 2015, jednak powróciła zaraz po przejęciu władzy przez PiS. Upatruje
się w niej korzystny instrument zjednywania społecznego poparcia, choć badania opinii
z ostatnich lat pokazują, że Polacy cenią sobie dobre relacje z Niemcami, a historia
nie odgrywa głównej roli w ich kształtowaniu. Poza tym w sukurs PiS-owi idą media
podporządkowane temu ugrupowaniu oraz – co jest novum w polskiej polityce – przekaz
w mediach społecznościowych.
Coraz częściej można w przestrzeni publicznej usłyszeć negatywne określenia pod adresem
Niemiec i kanclerz Merkel. Co się za tym kryje? Nowa koncepcja czy raczej jej brak
połączony z upartą chęcią odwrócenia wektorów z czasów rządów PO?
Dla polityków, którzy nie znajdują odpowiedzi na żadne najbardziej newralgiczne problemy
w Europie, – oceniała Anna Wolff-Powęska – pozostają tylko antyeuropejskie i antyniemieckie
fobie. Brak koncepcji zastępują jakże żałosnym wymachiwaniem szabelką i straszeniem
bojkotem niemieckich towarów i banków lub jak minister Witold Waszczykowski piętnowaniem
odsuniętych od władzy Polaków jako zmierzających w kierunku mieszanki kultur i ras,
co bardziej kojarzy się z ideą „krwi i rasy“ nazistowskiego polityka Richarda Darré
aniżeli promocją „tradycyjnych polskich wartości“.
Krytykę ostatnich zmian w Polsce przez urzędników europejskich odczytuje się jako
„zamówienie i spisek niemiecki“. Okładki prawicowych czasopism z ostatnich tygodni
nie pozostawiały żadnych wątpliwości co do rzekomych źródeł tych postaw.
Rzeczywiście w mediach niemieckich narasta krytyka Polski. Czy nie nazbyt łatwo i
szybko? Nie brakuje krytycznych artykułów o sytuacji w Polsce, do pracy zabrali się
także karykaturzyści. Co dalej z naszym sąsiedztwem? Zwłaszcza że coraz mocniej brzmi
pytanie, co dalej z Europą? Są pierwsze przejawy powrotu do konstruktywnego dialogu.
Zapowiada go ostatni wywiad prezydenta Dudy dla niemieckiego FAZ am Sonntag, nadzieje
daje też oficjalne rozpoczęcie obchodów 25-rocznicy podpisania traktatów polsko-niemieckich.
Ewolucja sytuacji nie jest jednak przesądzona. Premier i minister spraw zagranicznych
RP zwlekają z upublicznieniem bilansu otwarcia w relacjach polsko-niemieckich.
Nie wiadomo, czy wcześniejsze ustalenia są jeszcze aktualne. Co będzie realizowane,
a co nie ze spraw wskazanych w dokumencie z 2011 r.? Sygnały z kancelarii premier
nie są jednoznaczne. Według doniesień prasowych na pełnomocnika ds. dialogu międzynarodowego
(vacat po śmierci W. Bartoszewskiego, gorącego orędownika pojednania i dialogu polsko-niemieckiego
i polsko-żydowskiego) powołano osobę nieznaną i bez dorobku w kontaktach na tej płaszczyźnie.
Relacje polsko-niemieckie znajdują się dzisiaj na rozdrożu. Mamy trudności ze zrozumieniem
się. Przykładem choćby problem z falą przybyszy z Bliskiego Wschodu. Część Polaków
z ironią traktuje niemiecką wrażliwość na los uchodźców czy otwartość na imigrantów.
Niemcy łatwo nasze wszystkie obawy definiują jako brak tolerancji.
Należy mieć tylko nadzieję, że aktualne trudności nie będą oznaczać powrotu do wzajemnej
niechętnej obojętności, którą obserwowaliśmy już w latach 2005-2007. Byłby to, zważywszy
na problemy Europy i świata, najgorszym z możliwych scenariuszy. Zaprzepaściłby wysiłek
wielu bezinteresownych i życzliwych ludzi, na co w warunkach różnych deficytów funkcjonowania
społeczeństwa obywatelskiego nie powinniśmy sobie pozwalać.
Skrócona wersja tego artykułu ukazała się po niemiecku w Wochenblatt. Zeitung der
Deutschen in Polen, nr 4 (1242) z 22.01.2016, s. 4.
Źróło: http://krzysztofruchniewicz.eu/stosunki-polsko-niemieckie-na-rozdrozu/
